दृष्टी
पंचायत समिती ही भारतातील एक महत्त्वाची स्थानिक स्वराज्य संस्था आहे, जी मुख्यतः ग्रामीण भागातील विकासासाठी काम करते. तिच्या दृष्टीचे उद्दिष्टे हे सामान्यतः समाजाच्या सर्वांगीण विकासावर लक्ष केंद्रित करतात. पंचायत समिती दृष्टी अशी असू शकते:
- समाजाचा सर्वांगीण विकास: पंचायत समिती कार्यक्षेत्रात शिक्षण, आरोग्य, पाणीपुरवठा, जलसिंचन, रस्ते, वीजपुरवठा इत्यादी क्षेत्रांमध्ये प्रगती साधण्याची दृष्टी आहे. शहरी आणि ग्रामीण भागांमधील अंतर कमी करणे आणि सर्वांना समान संधी देणे ही प्राथमिक उद्दिष्टे असतात.
- कृषी व ग्रामीण उद्योगांचा विकास: पंचायत समिती कृषी, जलसिंचन, पशुपालन, जैविक शेती, आणि ग्रामीण उद्योगांच्या प्रगतीसाठी कार्यक्रम राबवते. यामुळे ग्रामीण भागातील रोजगाराच्या संधी वाढवता येतात आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था सशक्त बनवता येते.
- सर्वसमावेशक विकास: अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, महिलांचे, वयस्कांचे आणि अन्य वंचित घटकांच्या उन्नतीसाठी कार्य करणे, त्यांना शाश्वत विकासाच्या प्रवाहात समाविष्ट करणे हा पंचायत समितीचा एक महत्त्वपूर्ण उद्देश असतो.
- स्वच्छता व आरोग्य सुविधा: पंचायत समिती आरोग्य सेवा, स्वच्छता, आणि आरोग्य संरक्षण यावर विशेष लक्ष देते. ग्रामीण भागातील प्राथमिक आरोग्य केंद्रे, आरोग्य शिक्षण आणि आपत्कालीन सेवा सुधारण्यासाठी प्रयत्नशील असते.
- पारदर्शकता आणि जनसहभाग: पंचायत समिती लोकशाही प्रक्रियेतील पारदर्शकतेला प्रोत्साहन देऊन जनसहभाग सुनिश्चित करण्यावर लक्ष केंद्रित करते. विविध स्तरांवर लोकांच्या मते वाचून आणि त्यांच्या गरजा समजून कार्यवाही केली जाते.
- स्थिर आणि शाश्वत विकास: पंचायत समिती स्थिर व शाश्वत विकासावर विश्वास ठेवते, ज्या कारणाने पर्यावरणासह अनुकूल विकास साधण्याचा प्रयत्न केला जातो.
अशा प्रकारे पंचायत समिती दृष्टी ग्रामीण समाजाच्या सर्वांगीण, समृद्ध आणि सशक्त विकासासाठी कार्यरत असते.
ध्येय
पंचायत समिती मुख्य उद्देश हा ग्रामीण भागातील सर्वांगीण आणि समावेशक विकास साधणे आहे. त्यासाठी विविध सामाजिक, आर्थिक, आणि आरोग्यविषयक सेवा पुरवणे, तसेच स्थानिक प्रशासनाच्या कार्यात पारदर्शकता आणि उत्तरदायित्व सुनिश्चित करणे हे जिल्हा परिषदेचे ध्येय आहे. खालील प्रमुख ध्येय आहेत:
-
- ग्रामीण विकास: पंचायत समिती ग्रामीण भागातील शिक्षण, आरोग्य, पाणीपुरवठा, रस्ते, जलसिंचन, वीजपुरवठा, आणि इतर मूलभूत सेवा पुरविण्याचा उद्देश ठेवते. ग्रामीण भागात जीवनमान सुधारून सामाजिक व आर्थिक समृद्धी साधणे हे प्रमुख ध्येय आहे.
- शिक्षणाचा प्रसार: पंचायत समिती प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षणाचे प्रसार आणि गुणवत्ता सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करते. शाळांची इमारत बांधणी, शिक्षकांची नेमणूक, विद्यार्थ्यांचे कल्याण आणि शिक्षणाचा दर्जा वाढवणे हे तिच्या उद्दिष्टांमध्ये आहे.
- आरोग्य सेवा: पंचायत समिती ग्रामीण भागातील आरोग्य सुविधा सुधारण्याचा आणि प्रत्येक नागरिकाला सुलभ आणि किफायतशीर आरोग्य सेवा उपलब्ध करण्याचा उद्देश ठेवते. प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि आरोग्य शिबिरांचे आयोजन हे तिच्या कार्याचे भाग असते.
- कृषी आणि ग्रामीण उद्योगांचा विकास: पंचायत समिती कृषी उत्पादन, जलसिंचन, कुकुटपालन, दुग्ध उत्पादन आणि अन्य ग्रामीण उद्योगांचे प्रोत्साहन देऊन ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला मजबूत करण्याचा उद्देश ठेवते.
- समाजातील वंचित घटकांची उन्नती: अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, महिला, वयस्कर व्यक्ती आणि अन्य वंचित घटकांसाठी विशेष योजनांची अंमलबजावणी करून त्यांचे सामाजिक आणि आर्थिक उत्थान करणे हे जिल्हा परिषदेचे महत्त्वाचे ध्येय आहे.
- परिसंवाद आणि सहभाग: पंचायत समिती स्थानिक लोकांना निर्णय प्रक्रियेत सामील करून, लोकशाहीची दृढीकरण करते. लोकसहभाग आणि पारदर्शकता यावर विशेष भर देऊन जनतेची सेवा केली जाते.
- पर्यावरण संरक्षण आणि शाश्वत विकास: पंचायत समिती पर्यावरणास जपून शाश्वत विकास साधण्यावर लक्ष केंद्रित करते. जलसंधारण, वृक्षारोपण आणि पर्यावरणपूरक विकास कार्यक्रमांची अंमलबजावणी केली जाते.
- पारदर्शक प्रशासन: पंचायत समिती लोकांच्या हितासाठी पारदर्शक आणि प्रभावी प्रशासन सुनिश्चित करते. सर्व कार्यामध्ये उत्तरदायित्व ठरवून, सेवांच्या वितरणात सुधारणा केली जाते.
- प्रधानमंत्री आवास योजना: “सर्वांसाठी घरे” संकल्पनेवर आधारित “प्रधानमंत्री आवास योजनेची” राज्यात अंमलबजावणी करणे. आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकातील लाभार्थ्यांद्वारे वैयक्तिक स्वरुपातील घरकुल बांधणे.
- पेसा: ग्रामसभेला निर्णय प्रक्रियेत प्रमुख स्थान मिळवून देणे. ग्रामसभा केंद्रस्थानी ठेवून गावांचा सर्वांगीण विकास साधणे. जमीन, पाणी, वन व नैसर्गिक साधनसंपत्तीवर ग्रामसभेला हक्क व नियंत्रण प्रदान करणे. पारंपरिक संस्कृती, रूढी व प्रथांचे जतन करणे. स्थानिक स्वशासनात लोकसहभाग वाढविणे.
- राष्ट्रीय ग्राम स्वराज अभियान कार्यक्रम RGSA: राज्यात ग्रामपंचायत विकास आराखडयातील उपक्रमांचे नियोजन व अंमलबजावणीच्या अनुषंगाने देखरेख व सनियंत्रणाचे कार्य राज्य व्यवस्थापन कक्ष, राजीव गांधी पंचायत सशक्तीकरण अभियानामार्फत करणे. त्या अनुषंगाने तालुका स्तरीय, गट स्तरीय, गण स्तरीय क्षमता बांधणी व प्रशिक्षण/कार्यशाळा आयोजित करणे.
- आकांक्षित तालुका: “Aspirational Block” किंवा “महत्वाकांक्षी तालुका”. केंद्र सरकारद्वारे विकास घडवून आणण्यासाठी तयार करण्यात आला आहे. सदर अभियाना अंतर्गत तालुक्यांमध्ये आरोग्य, शिक्षण, पोषण, पायाभूत सुविधा आणि आर्थिक विकासासारख्या क्षेत्रांमध्ये सुधारणा घडवून आणणे.
- शाश्वत विकास ध्येयांच्या (SDGs) नऊ संकल्पना: शासनाच्या या १)गरिबी मुक्त आणि उपजीविका (रोजगार) वृद्धीस पोषक गाव २)आरोग्यदायी गाव ३)बालस्नेही गाव ४)जल समृद्ध गाव ५)स्वच्छ आणि हरित गाव ६)स्वयंपूर्ण पायाभूत सुविधायुक्त गाव ७)सामाजिकदृष्ट्या सुरक्षित गाव ८)सुशासन युक्त गाव ९)लिंग समभाव पोषक गाव नऊ शाश्वत विकास धेय्या मार्फत ग्रामीण भागातील सर्व क्षेत्रातील विकास जलद गतीने साध्य करण्यासाठी नियोजन बद्ध व कालबद्ध उपक्रमाची सर्व शक्ती निशी अंमलबजावणी करणे.
- पंचायत डेर्व्हलपमेंट इंडेक्स (पंचायत विकास निर्देशांक): पंचायतीचा सर्वांगीण विकास साध्य करणे. प्रत्येक पंचायतीने नऊ ध्येय साध्य करण्यासाठी निर्धारित करण्यात आलेले निर्देशांक म्हणजे पंचायत विकास निर्देशांक होय. उद्देश पंचायतीचा सर्वांगीण विकास साध्य करणे
- माझी वसुंधरा: ग्रापंचायत स्तरावर निसर्गाशी संबंधित पंचतत्वांवर आधारित “माझी वसुंधरा” अंतर्गत नैसर्गिक परिसंस्थांचे जतन करणे आणि वातावरणीय बदलांना तोंड देण्यासाठी उपाययोजना करणे. या अभियानात ‘पंचतत्वांवर’ आधारित (पृथ्वी, वायू, जल, अग्नी आणि आकाश) विविध उपक्रम राबविणे.
- आपले सरकार सेवा केंद्र: ग्रामीण भागातील आपले सरकार सेवा केंद्रामार्फत नागरिकांना वैयक्तिक, शैक्षणिक, शेतीविषयक, आवश्यक दाखले ऑनलाईन सहज/सुलभतेने उपलब्ध करून देणे.
सारांश: पंचायत समितीचे ध्येय ग्रामीण विकास, समावेशकता, आर्थिक सक्षमीकरण, आणि सामाजिक न्याय सुनिश्चित करून एक समृद्ध आणि सशक्त ग्रामीण समाज निर्माण करणे आहे.